Ταμάρα Mily Balakirev - Μάγος Έρωτας Manuel de Falla και Ευρωπαϊκές εθνικές σχολές.

[Κώστας Γκαβάκος]

Οι ευρωπαϊκές εθνικές σχολές ήταν μουσικά κινήματα του 19ου αιώνα που ήθελαν να αναδείξουν την εθνική (λαϊκή) μουσική της χώρας τους. Η μουσική ήταν το όχημα για την φαντασιακή συγκρότηση μιας εθνικής ταυτότητας .
Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούν ένα υπερεθνικό, ένα κοσμοπολίτικο εργαλείο που είναι η λόγια (κλασσική) μουσική. Συνθέτες του 19ου αιώνα συλλέγουν τα στοιχεία της ανθεκτικής στους αιώνες λαϊκής τους μουσικής, και τα εντάσσουν στην συμφωνική μουσική και τις όπερες τους.
Τα δύο παρακάτω έργα ανήκουν σε αυτή την κατηγορία του Ισπανικού και Ρωσικού εθνικού μουσικού κινήματος.

El Amor Brujo- Manuel de Falla

Στο περιγραφέν πλαίσιο μπορεί ένα έθνος και η κουλτούρα του να ενσαρκωθεί στο πρόσωπο ενός ήρωα που μπορεί να είναι ο Cyrano, Ο Peer Gynt ή εν προκειμένω ο Δον Κιχώτης.
Ο Falla επενδύει μουσικά σε ένα επεισόδιο από την ιστορία του Θερβάντες που ο ερωτευμένος ιππότης σώζει την αγαπημένη πριγκίπισσα-μαριονέτα από τους Μαυριτανούς καταλήγοντας στην καταστροφή του κουκλοθέατρου.

H μουσική του Falla ενοποιεί δύο αποκλίνουσες Ισπανίες. Μιας Ισπανίας του χρυσού αιώνα άνθισης των τεχνών (16ος αιώνας) και μιας εξισλαμισμένης.
Ο Μάγος Έρωτας, παραγγελία μιας διάσημης χορεύτριας του φλαμέγκο υπάρχει στην πρώτη του γραφή σαν <gitaneria> ένα Gipsy ballet σε μια πράξη με δύο σκηνές. Δέκα χρόνια αργότερα το ενορχηστρώνει για συμφωνική ορχήστρα και mezzo σοπράνο, την version που συνήθως ακούμε.

Στις εκτελέσεις για συμφωνική ορχήστρα αναφέρω μόνο την ονομαστή του Carlo Maria Giulini, Philarmonia Orchestra –Victoria de los Angeles (EMI) και τους Garcia Navarro, London Symphony Orchestra-Berganza (DG)και Lorin Maazel, Radio Symphonie Orchester Berlin-Grace Bumbry (DG).

Σε σύγχρονες ηχογραφήσεις o Pablo Heras-Casado διευθύνει την Mahler chamber orchestra αλλά με τραγουδίστρια flamenco την Marina Heredia (harmonia mundi).
Ήθελα όμως να αναφερθώ σε δύο εξαιρετικές σύγχρονες ηχογραφήσεις με την πρώτη version για μικρή ορχήστρα , του 1915, που βρίσκω ποιο πολύχρωμη, φρέσκια και αισθησιακή.

Η πρώτη είναι από την Naxos με τον Ισπανό Αμερικανό μαέστρο Angel Gil-Ordonez με το New Yorker Perspectives Ensemble και την αυθεντικότητα της τραγουδίστριας flamenco Esperanza Fernandez.

Η δεύτερη, εντελώς πρόσφατη, από την IBS classical με τον Ισπανό μαέστρο Iker Sanchez Silva και την Bilbao Sinfonietta με cantaora (στα τραγούδια flamenco) την επίσης γνωστή Maria Toledo. Πολύ καλή είναι και στα Canciones Populares Espanolas σε ενορχήστρωση του Francisco Dominguez.

Το τρίκοχο καπέλο με σκηνικά κουστούμια του Picasso



Οι πηγές της ρωσικής μουσικής προέρχονται από την πλούσια λαϊκή παράδοση και την ορθοδοξία. Οι δρόμοι των δύο μουσικών μορφών πηγαίνουν παράλληλα χωρίς να τέμνονται και να αλληλεπιδρούν, όπως συνέβαινε στην δύση με αποτέλεσμα την καθυστέρηση της εξέλιξης της μουσικής ως τον 17 αιώνα.
Οι φορείς της λαϊκής παράδοσης Skomoroskhi (ακροβάτες μουσικοί τραγουδιστές ηθοποιοί, κουκλοπαίκτες) διώχθηκαν από τη χριστιανική θρησκεία για παγανισμό αλλά και από την κοσμική εξουσία λόγω της σκωπτικής τους παρουσίας.

Ο Μπαλακίρεφ (δυναμικό μέλος της ομάδας των 5 Cui, Mussorgsky,Korsakov, Borodin) στο νεανικό του έργο του Overture on 3 Russian Themes διασκευάζει ρωσικά λαϊκά τραγούδια μεταξύ των οποίων το <Μια μικρή σημύδα στον αγρό>. Το τραγούδι αυτό διατρέχει την Ρωσική μουσική παραγωγή. Σε διαφορετική επεξεργασία είναι στο φινάλε της 4ης συμφωνίας του Tchaikovsky και στην Petruska του Stravinsky Tableau 1-Dance Russe. Αντιθέτως ο Balakirev παραμένει πιστός στον λαϊκό ρυθμό μεταγράφοντας τον σε λόγια μουσική, ενέργεια που δεν συνιστά πρωτότυπη δημιουργία. Σημειωτέον ότι ο Balakirev γνώριζε την δυτική μουσική μια και σαν πιανίστας είχε ερμηνεύσει το 5o κονσέρτο του Beethoven.

Tamara-Mily Balakirev 1883 έναρξη σύνθεσης 1867

Το συμφωνικό ποίημα Tamara αντλεί την έμπνευση του από ένα ποίημα του μεγάλου ρομαντικού ποιητή Mikhail Lermontov (ποιητή του Καυκάσου)
H αγγελικά όμορφη Ταμάρα είχε τον πύργο της στις <πύλες του Καυκάσου>, το φαράγγι πέρασμα του Καυκάσου που μέσα του τρέχει ο ποταμός Τάρεκ.
Το ερωτικό της τραγούδι αποπλανούσε τους περαστικούς που σκότωνε και πετούσε στον ποταμό.
Η μουσική ξεκινά περιγράφοντας την ροή του ποταμού με τον επαναλαμβανόμενο κυματιστό ήχο των εγχόρδων σε τριπλέτες που διακόπτουν λυρικές oriental μελωδίες από τα πνευστά και θραύσματα καυκασιανής μουσικής σαν τις φιλήδονες ερωτικές επικλήσεις της Ταμάρα.

Κι αντηχούσαν εκεί παράξενοι ήχοι όλη την νύχτα
Σάμπως στον αδειανό τον πύργο
Εκατό παθιασμένοι νέοι και νέες
Συγκεντρωμένοι για ολονύχτια γαμήλια τελετή
Βρίσκονται τελικά σε μεγάλη κηδεία

Ο Balakirev αναπτύσσει τις μελωδίες του με λυρισμό που μετατρέπεται σε πάθος έως την κορύφωση και τον φόνο. Μετά επιστρέφει στο μοτίβο του ποταμού και κλείνει ήσυχα το έργο όπως είχε ξεκινήσει.

Ψηλά στο παράθυρο χλωμή μια μορφή
Κινήθηκε κι είπε «Συγγνώμη»
Και τόσο ήταν ο αποχαιρετισμός τρυφερός
Τόσο γλυκά ήχησε κείνη η φωνή
Σάμπως υπόσχεση της έκστασης της συνάντησης
Και της ερωτικής αγκαλιάς.*

Η Tamara είναι ώριμο έργο του συνθέτη και ανήκει στα έργα του Ρωσικού ανατολισμού (οrientalismus) όπως οι Πολβοσιανοί χοροί από τον πρίγκιπα Igor και η Σεχραζάτ.
Το έργο το γνώρισα από το διπλό cd της Hyperion με τον Yengeny Svetlanov-Philarmonia που πάντα επιστρέφω. Σύγχρονες εκτελέσεις σε υψηλή ανάλυση έχω ακούσει από τον Gergiev και Nagano. Δεν βρίσκω μεγάλες διαφορές με προτίμηση προς τον Gergiev.

* ευχαριστώ τον φίλο, φιλόλογο καθηγητή του μουσικού σχολείου Τρικάλων για την μετάφραση

 

[Prince]

Οι ευρωπαικές εθνικές σχολές αποτελούν σημαντικό τμήμα της πιο απόλυτης (και πρωτότυπης) μορφής σύνθεσης της Κλασικής Μουσικής. Πρακτικά ενυπάρχουν εθνικά στοιχεία από πολύ πριν τον 19ο αιώνα και σταδιακά αποτελούν ολονέν και μεγαλύτερη επιρροή για τους συνθέτες κάθε χώρας (π.χ. οι Γερμανικοί χοροί των Beethoven & Schubert).
Ως προς τα έργα που αναφέρθηκαν, "Ο Μάγος Έρωτας" είναι από τα πλέον αγαπητά και δημοφιλή έργα της Ισπανικής εθνικής σχολής. Από τις ερμηνείες που αναφέρθηκαν να τονίσω και από πλευράς μου για τις πάντα εξαιρετικές παραγωγές της Ισπανικής IBS και να προσθέσω και την πολύ μουσική ερμηνεία (από το πλέον μακρυνό παρελθόν) του Fritz Reiner με τη Leontyne Price ως υπερβατική σολίστ (στην παλαιά RCA).
Για την Tamara του Balakirev να προσθέσω και την αρκούντως καλή παραγωγή της Chandos με τον Vassily Sinaisky.
Ενδιαφέρον, αρκετά ιδιαίτερο, παρουσιάζουν οι "εθνικές" συνθέσεις από συνθέτες άλλων χωρών. Ιδιαίτερο φαινόμενο ως πηγή έμπονευσης οι χοροί της Ισπανικής εθνικής μουσικής σε άλλους Ευρωπαίους συνθέτες. Μερικά λαμπρά παραδείγματα στην Ορχηστρική Μουσική:
a) Από Ρώσους συνθέτες:
- Το εξαιρετικά λαμπρό και ευφάνταστο Capriccio brillante on the Jota Aragonese του Glinka (πολύ καλή και ως ερμηνεία και παραγωγή εκείνη με τον V. Sinaisky στην Chandos).
b) Από Γάλλους:
- H υποδειγματική ενορχήστρωση μίας πλήρους Συμφωνικής Ορχήστρας μέσα σε τέσσερα λέπτα από τον λαμπρό ενορχηστρωτή της Γαλλικής Μουσικής Saint-Saens με τη δική του La Jota aragonese. Σπουδαία ερμηνεία και πολύ εντυπωσιακή παραγωγή (στη SACD μορφή της) από τη London P. O. υπό τον Geoffrey Simon, στην Cala (αρχική παραγωγή).
c) Από Βρετανούς:
- H άγνωστη αλλά εξαιρετική ως προς την ενορχήστρωση και πρωτοτυπία σύνθεση Sevillana του Elgar, στην demonstration quality παραγωγή (SACD) της Βρετανικής Dutton με την BBC Concert Orchestra υπό τον David Lloyd Jones.
- H εξίσου εντυπωσιακή σύντομη αλλά εξαιρετικά ευφάνταστη ως προς την ενορχήστρωση σύνθεση του Haydn Wood με τον τίτλο Seville (Fiesta), και αυτή σε SACD, στην Dutton, με την ίδια Ορχήστρα υπό τον Gavin Sutherland.

 

[Κώστας Γκαβάκος]

Πολλά είναι τα έργα <εθνικής> έμπνευσης.
Στην Ισπανία η Iberia του Albeniz.
Στην Ρωσία ο Glinka με το Μία ζωή για τον Τσάρο ή Ivan Soussanin, o Moussorgski με το αριστούργημα Boris Godounov, ο Prokofiev με τον Alexander Nevsky.
Στην Φιλανδία ο Sibelius στο Kullervo και στην Σουιδία ο Grieg με το Peer Gynt.
Oι Τσέχοι με τον Smetana στο Ma Vlast, τον Dvorak στους Danses Slaves αλλά και με τον Janacek στην Messe Glagoitique. Πολλά ακόμη έργα των Liszt, Kodaly, Enesco, Martinu, Szymanowski.
Παρόλα αυτά ο μουσικός αυτός εθνισμός αντισταθμίζεται από ένα κοσμοπολίτικο ρεύμα. Αυτό το ρεύμα θεωρεί ότι η προσκόλληση στο εθνικό ιδίωμα περιορίζει τον μουσικό ορίζοντα. Χαρακτηριστικό παραδείγματα είναι ο Tchaikovsky που παρέμεινε πάντα πιστός στην Μπετοβενική κληρονομιά αλλά και πολλοί άλλοι σπουδαίοι συνθέτες.

 

[TGD]

Σουιδία ο Grieg με το Peer Gynt.

Νορβηγία.

Ο Σκαλκώτας τα συνδύασε και τα δύο. Και ελληνικοί χοροί και κουαρτέτα εγχόρδων.

 

[Κώστας Γκαβάκος]

Νορβηγία.

Ο Σκαλκώτας τα συνδύασε και τα δύο. Και ελληνικοί χοροί και κουαρτέτα εγχόρδων.
[/Q

Νορβηγία.

Ο Σκαλκώτας τα συνδύασε και τα δύο. Και ελληνικοί χοροί και κουαρτέτα εγχόρδων.

Ευχαριστώ για την διόρθωση της εθνικότητας αλλά τα σωζόμενα κουαρτέτα του Σκαλκώτα δεν σχετίζονται με το θέμα. 'Ίσως να ταίριαζαν σε θέμα για τις μουσικές επιδράσεις του Schoenberg.

 

[Prince]

Νορβηγία.

Ο Σκαλκώτας τα συνδύασε και τα δύο. Και ελληνικοί χοροί και κουαρτέτα εγχόρδων.

Ο Grieg υπήρξε ο κατ' εξοχήν Νορβηγός συνθέτης που συνέβαλε σημαντικά στην ανάδειξη της εθνικής Νορβηγικής μουσικής, όχι μόνον με το πλέον φημισμένο του έργο για τον Peer Gynt αλλά και με αρκετά αλλά, όπως η σκηνική μουσική για το έργο Sigurd Jorsalfar, βασισμένο στο ομώνυμο έργο του συμπατριώτη του Β. Bjornson, αλλά και με τους θαυμάσιους Νορβηγικούς χορούς, Op. 35. Εξαιρετικές αμφότερες οι σχετικές παραγωγές της BIS και της Audite (σε SACD και οι δύο).
Σε μικρότερο βαθμό (κυρίως λόγω του περιορισμένου ρεπερτορίου του ως συνθέτη-σολίστ) αξιοσημείωτη υπήρξε και η συμβολή του σπουδαίου Νορβηγού βιολονίστα Ole Bull, με αρκετά έργα του βασισμένα στην εθνική μουσική της χώρας του, σε φόρμα για βιολί και πιάνο ή ορχήστρα. Συναφώς, αξίζει να αναφερθεί και η ανάλογη συμβολή του Johan Svendsen, σύγχρονου του Grieg.
Ο Σκαλκώτας, πέρα από τους πλεόν γνωστούς και φημισμένους Ελληνικούς Χορούς, σε τρεις σειρές από 12 χορούς, συνέθεσε και άλλα έργα, πολύ πιο πρωτότυπα σχετικά με την Ελληνική παράδοση, όπως η Εισαγωγή για Ορχήστρα "Η Επιστροφή του Οδυσσέα" και το "λαικό" Μπαλέτο "Η θάλασσα". Και βέβαια, έγραψε πολύ πεισσότερα έργα "απόλυτης" οργανικής μουσικής πέρα από τα Κουαρτέτα Εγχόρδων, όπως τα έργα για Βιολί και Πιάνο, τα έργα για Τσέλο και Πιάνο, το Πιάνο Τρίο, τα Κοντσέρτα για Πιάνο, τα έργα για πιάνο κλπ.
Βέβαια, εάν μιλάμε για την εθνική μουσική της χώρας μας, ο Μανώλης Καλομοίρης αποτελεί τον κατ' εξοχήν συνθέτη που προήγαγε, σε σημαντικό βαθμό, τη δημιουργία μίας κατά το δυνατόν γνήσιας εθνικής μουσικής.