Η θύελλα Κατίν σαρώνει το Βερολίνο
Ο 82χρονος σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα εξηγεί γιατί στην τελευταία του ταινία ασχολείται με τη μαζική δολοφονία των πολωνών αξιωματικών από τους Σοβιετικούς στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μας ξαναθυμίζει τα τραγικά γεγονότα
Ο σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα, ο πατέρας του οποίου ήταν ένα από τα θύματα στο Κατίν
«Επί δεκαετίες ολόκληρες οι συμπατριώτες μου ήταν αναγκασμένοι να ζουν μέσα στο ψέμα» λέει σήμερα ο Αντρέι Βάιντα, του οποίου ο πατέρας ήταν ένα από τα θύματα στο Κατίν (ο Βάιντα ήταν τότε 12 ετών). Ο πολωνός σκηνοθέτης προσπαθούσε επί σειρά ετών να γυρίσει μια ταινία πάνω στο τραγικό γεγονός του 1940, αλλά οι συνθήκες δεν του το επέτρεπαν. Πέρυσι, στις 17 Σεπτεμβρίου, ακριβώς στην επέτειο των 66 χρόνων από την εισβολή των Ρώσων στην Πολωνία, το «Katyn» έκανε πρεμιέρα στη Βαρσοβία και έγινε το μεγάλο ζήτημα της χώρας. Επίσης, αν και δεν έχει παρουσιαστεί σε πολλές χώρες εκτός Πολωνίας, το «Katyn» είναι υποψήφιο για το ξενόγλωσσο Οσκαρ.
Στο φεστιβάλ του Βερολίνου «Το Βήμα» είχε μια 45λεπτη συνάντηση με τον σκηνοθέτη που συνήθιζε να εξοργίζει τις κομμουνιστικές αρχές της Πολωνίας με ταινίες όπως ο «Ανθρωπος από σίδερο» και ο «Ανθρωπος από μάρμαρο». Ακμαίος και παρά τα 82 του χρόνια εξαιρετικά δραστήριος, ο Βάιντα είναι ένας ήπιος άνθρωπος που ακούει προσεκτικά τις ερωτήσεις και με ισάξια προσοχή επιλέγει τις λέξεις των απαντήσεών του.
- Για ποιον λόγο μια ταινία για τη σφαγή του Κατίν σήμερα; Και ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία στην αντιμετώπιση της ιστορικής αλήθειας;
«Ηθελα με μια ταινία να πω το οριστικό "αντίο" στο ζήτημα του Κατίν. Πείτε τη μια ελεγεία για ένα θέμα το οποίο κάποιος είχε επιτέλους την ελευθερία να αγγίξει. Η δυσκολία δεν είχε να κάνει με τον διάλογο της ιστορικής αλήθειας, γιατί η αλήθεια έχει αποκατασταθεί εδώ και πολλά χρόνια. Δυσκολία είχα στην ανεύρεση του άξονα της ιστορίας της ταινίας. Θα ήταν ένας άνθρωπος; Θα ήταν πολλοί; Μια οικογένεια; Περισσότερες; Θα ήταν στρατιώτες; Μελετώντας ημερολόγια στρατιωτικών και γυναικών οι οποίες περίμεναν πατεράδες, συζύγους ή αδελφούς να επιστρέψουν μετά τη σύλληψή τους - κάτι που δεν θα γινόταν ποτέ -, αντιλήφθηκα ότι η διαδικασία της επιλογής θα ήταν μεγάλο εμπόδιο».
- Τι ερωτήματα επιθυμείτε να θέσει σήμερα μια ταινία όπως το «Katyn»;
«Δεν μπορώ να μιλήσω για το παγκόσμιο κοινό εφόσον όταν αποφάσισα να γυρίσω την ταινία είχα στο μυαλό μου αποκλειστικά το κοινό της Πολωνίας (σ.σ.: το "Katyn" δεν έχει βρει μεγάλη διανομή εκτός Πολωνίας). Στόχος μου ήταν να κερδίσω τη συμμετοχή όλου του κοινού της πατρίδας μου - ακόμη και των ανθρώπων που πιθανόν να μην είχαν ακούσει ποτέ για την τραγωδία του Κατίν. Ωστόσο ανησυχούσα. Αν φορτώσεις μια ταινία με πλήθος ιστορικών πληροφοριών ελλοχεύει ο κίνδυνος να τη μετατρέψεις σε μάθημα Ιστορίας. Δεν ήθελα κάτι τέτοιο. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη πληροφοριών μπορεί να αποδυναμώσει μια ταινία με τόσο δυνατό θέμα. Νομίζω πάντως ότι το βασικό ερώτημα που ήθελα να θέσω δεν αφορούσε το "τι έγινε" με ένα μεγαλόστομο κατηγορώ κατά της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά το "πώς η πολωνική κοινωνία αντέδρασε μετά την τραγωδία". Το έγκλημα του Κατίν ακολουθήθηκε από το ψέμα του Κατίν. Και αυτό το ψέμα πέρασε στα σχολεία, στην καθημερινότητα, στον τρόπο ζωής μας».
- Πόση σημασία έχει η ιστορική μνήμη; Πόσο απαραίτητο είναι να εξηγούμε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή έστω και αν ο χρόνος έχει πλέον περάσει;
«Εξαιρετικά σημαντικό. Τα θέματα τα οποία δεν συζητιούνται ανοιχτά, που διατηρούνται στη σκιά, που κρατιούνται μυστικά και θεωρούνται ταμπού είναι τα πιο επικίνδυνα. Οταν μιλάς γι' αυτά όμως λυτρώνεσαι. Πιστεύω, για παράδειγμα, ότι για την εξομάλυνση των σχέσεων της χώρας μου με τη Ρωσία ταινίες όπως το "Katyn" είναι απαραίτητο να γυρίζονται και να προβάλλονται όχι μόνο στην Πολωνία αλλά και στη Ρωσία. Το ίδιο ισχύει και για τη σχέση της Πολωνίας με τη Γερμανία, που έγινε καλύτερη μετά την προβολή της ταινίας. Είναι σημαντικό το παρελθόν να επανέρχεται στο παρόν και να προκαλεί διάλογο».
- Υπάρχει σήμερα ιστορική μνήμη στην Πολωνία από τους νεότερους ανθρώπους;
«Δυστυχώς, όχι ιδιαίτερη. Με το πέρασμα του χρόνου η ιστορική μνήμη γίνεται όλο και λιγότερο ορατή. Τα θέματα που απασχολούν τις νεότερες γενιές είναι εντελώς διαφορετικά. Την ίδια ώρα όμως πιστεύω ότι η γνώση για την Ιστορία της πατρίδας σου είναι απαραίτητη και κρίσιμη. Οπως επίσης πιστεύω ότι η δίψα για γνώση βρίσκεται κρυμμένη μέσα σε όλους μας, έστω και αν δεν την αφήνουμε να εκφραστεί. Γι' αυτό ήθελα να δείξω στον νεότερο κόσμο πώς ήταν τότε η κατάσταση, τι συναισθήματα είχε προκαλέσει το συγκεκριμένο γεγονός και γιατί δεν πρέπει ποτέ να το ξεχάσουμε. Για μένα ο κινηματογράφος είναι ένας τρόπος φυγής προς τα εμπρός, όχι προς τα πίσω. Μπροστά βρίσκονται οι νέοι άνθρωποι. Αυτή η φυγή έχει φανεί και στις πολιτικές ταινίες μου, οι οποίες έχουν πάντοτε το στοιχείο της έκπληξης».
- Υπήρξαν αντιδράσεις από τη Ρωσία όταν ανακοινώθηκε ότι θα γυρίσετε την ταινία;
«Στη Ρωσία το θέμα του Κατίν δεν είναι ταμπού για όλους. Εχουμε πολλούς φίλους εκεί, διανοουμένους και καλλιτέχνες, οι οποίοι κατανοούν το πρόβλημά μας και συμφωνούν με την επιθυμία μας να το παρουσιάσουμε. Συμφωνούν επίσης στο ότι αυτό που έγινε στο Κατίν είναι ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ευρωπαϊκή Ιστορία του 20ού αιώνα. Ασφαλώς υπάρχει και η σκληροπυρηνική πλευρά, που θαύμαζε και ακόμη θαυμάζει τον Στάλιν για τη δύναμή του και νιώθει συναισθηματικά απέναντί του».
- Για ποιον λόγο εκτελέστηκαν οι πολωνοί αξιωματικοί στο δάσος του Κατίν;
«Οι αξιωματικοί αυτοί ήταν οι καλύτεροι στρατιώτες της πατρίδας μου. Αληθινοί πατριώτες. Είχαν την καλύτερη εκπαίδευση και την καλύτερη μόρφωση. Στην πολιτική ζωή τους πολλοί ήταν γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές Πανεπιστημίου και επιχειρηματίες. Ηταν η ελίτ της διανόησης που μπορούσε να εμποδίσει τα σχέδια της Σοβιετικής Ενωσης να απορροφήσει τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ανάμεσα στα θύματα αυτής της τραγωδίας ήταν και ο πατέρας μου».
- Χρησιμοποιήσατε κομμάτια της δικής σας οικογένειας στην ταινία;
«Ναι, αν και όχι με κραυγαλέο τρόπο. Υπάρχουν ψήγματα των προσωπικών εμπειριών μου, τα οποία δεν παρουσίασα σε μια συγκεκριμένη οικογένεια αλλά σε διάφορους ήρωες που δεν είχαν απαραιτήτως σχέση ανάμεσά τους. Για παράδειγμα, η μεγάλη γυναίκα που αναμένει επί χρόνια την επιστροφή του συζύγου της είναι εμπνευσμένη από τη δική μου μητέρα που επί δεκαετίες πίστευε επί ματαίω ότι κάποτε ο πατέρας μου θα επιστρέψει. Εμπνεύστηκα επίσης από τις ιστορίες των ίδιων των αξιωματικών, τις οποίες διάβασα στα προσωπικά ημερολόγιά τους, που κάποια στιγμή βρέθηκαν».
- Πόσο εφικτό είναι για έναν σκηνοθέτη να παίρνει αποστάσεις από ένα θέμα όπως του Κατίν από τη στιγμή που έχει προσωπικά εμπλακεί μαζί του;
«Είναι εφικτό και είναι απαραίτητο. Ελπίζω να τα κατάφερα, γιατί οι αναμνήσεις μου είναι πολύ έντονες και η συναισθηματική εμπλοκή μου αναπόφευκτη. Ωστόσο ο χρόνος είναι καλός σύμμαχος σε περιπτώσεις όπως αυτή. Εχουν περάσει πολλά χρόνια από την εκτέλεση των στρατιωτών στο Κατίν ως τις μέρες μας. Ο χρόνος θεραπεύει τον πόνο».
- Πώς αντιμετωπίσατε το γεγονός ότι στη χώρα σας η ταινία υπήρξε προϊόν εκμετάλλευσης πολιτικών σκοπιμοτήτων, αφού βγήκε στις αίθουσες κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας για τις κοινοβουλευτικές εκλογές;
«Εξοργίστηκα και χάρηκα πολύ που τελικά δεν κατάφεραν να την εκμεταλλευθούν. Μάλιστα διαμαρτυρήθηκα δημοσίως και μαζί μου πολλές από τις οικογένειες των θυμάτων του Κατίν. Από την αρχή ήμουν απολύτως πεπεισμένος ότι η αυτή η ταινία δεν θα γυριζόταν για να σπείρει πολιτική διχόνοια, ούτε καν πολιτικό διάλογο. Είναι μια ταινία γυρισμένη για να τιμήσει τα θύματα ενός συγκεκριμένου, τραγικού περιστατικού».
- Θα αποκαλούσατε το «Katyn» πατριωτική ταινία;
«Εν μέρει ναι, διότι αυτή η μαζική δολοφονία διαμόρφωσε την εθνική μας ταυτότητα. Επίσης αυτό που πόνεσε πολλούς συμπατριώτες μου ήταν η αδιαφορία που εισέπραξαν από ξένα κράτη, όπως η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες».
- Μιλώντας για την ταινία στην αρχή της συζήτησης αναφερθήκατε στην ελευθερία που είχατε να τη γυρίσετε. Πόσο γλυκιά είναι η αίσθηση της ελευθερίας;
«Η ελευθερία δημιουργεί άλλου τύπου δυσκολίες - τις δυσκολίες των επιλογών. Το δικαίωμα όμως της επιλογής είναι μέγα αγαθό. Χωρίς αυτό ο κόσμος βρίσκεται εκτός ελέγχου γιατί οι αποφάσεις του κρίνονται από τις επιθυμίες άλλων».
Στην πατρίδα του Αντρέι Βάιντα υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η ταινία έφτασε πολύ αργά. «Δεν αφορά τους νέους. Εκείνοι βλέπουν το έργο ως ντοκυμαντέρ, με απόσταση» υποστηρίζει η πολωνή ιστορικός Εύα Ντομάνσκα, που μίλησε στο «Βήμα» για αλήθειες και στερεότυπα
Γερμανοί στρατιώτες ανακαλύπτουν τις σορούς των νεκρών αξιωματικών στο δάσος του Κατίν την άνοιξη του 1943
Το 1940 στις δασώδεις εκτάσεις γύρω από το Κατίν εκτελέστηκαν εν ψυχρώ παραπάνω από 20.000 πολωνοί αξιωματικοί από τον Κόκκινο Στρατό ύστερα από εντολή του Στάλιν. Αλλά δεν είναι το αίμα που καθιστά το γεγονός αυτό ξεχωριστό ανάμεσα σε τόσα άλλα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το Κατίν συμπυκνώνει το πνεύμα και τους πολιτικούς χειρισμούς της Σοβιετικής Ενωσης κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: για ορισμένους είναι ένας κρίκος σε μια αλυσίδα από συγκαλύψεις, ψέματα και διαστρεβλώσεις.
«Η παραδοχή της αλήθειας είναι πολύ δύσκολο πράγμα και η ταινία θα προκαλέσει αντιδράσεις» σημείωσε στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» η πολωνή Εύα Ντομάνσκα, καθηγήτρια Ιστορίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στα Πανεπιστήμια Adam Mickiewicz στην Πολωνία και Stanford στις ΗΠΑ. Ας σημειωθεί ότι συνομίλησε με τον 81χρονο σκηνοθέτη κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και έχει δει το έργο.
Τα γεγονότα
«Οταν το 1939 η Ρωσία εισέβαλε στην Πολωνία, οι αξιωματικοί του πολωνικού στρατού οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παρέμειναν εκεί για μερικούς μήνες. Στις αρχές του 1940 άρχισαν να τους οδηγούν ανά ομάδες στο δάσος του Κατίν όπου δολοφονήθηκαν ένας ένας εν ψυχρώ πυροβολούμενοι στο πίσω μέρος του κρανίου τους. Τους έθαψαν σε μαζικούς τάφους».
Η εκτέλεση των αξιωματικών, πολλοί από τους οποίους ήταν γιατροί, δικηγόροι και καθηγητές, εντασσόταν στα σχέδια του ρωσικού ολοκληρωτισμού. «Οταν εξαφανίζεις τους αξιωματικούς, εξοντώνεις ουσιαστικά όλο τον στρατό. Ανάλογα εξάλλου έπραξαν και οι Γερμανοί σκοτώνοντας όλους τους καθηγητές του καλύτερου πανεπιστημίου, της Βαρσοβίας: η εξόντωση των διανοουμένων σήμαινε ότι το κράτος θα ορφάνευε από ιδεολογικούς καθοδηγητές».
Οι μαζικοί τάφοι βρέθηκαν τυχαία το 1943 από τους Γερμανούς. Ιατροδικαστικές έρευνες απέδωσαν τη σφαγή στους Ρώσους. «Οι Ρώσοι ωστόσο δεν παραδέχτηκαν ότι εκείνοι έδωσαν εντολή για το εκτελεστικό απόσπασμα και πραγματοποίησαν δεύτερη ιατροδικαστική έρευνα η οποία υποτίθεται ότι απέδωσε το φταίξιμο στους Γερμανούς. Ωστόσο, τα πτώματα εξετάστηκαν ακόμη μια φορά από επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού που επιβεβαίωσε τη γερμανική εκδοχή: οι αξιωματικοί είχαν σκοτωθεί από ρωσικές σφαίρες. Αυτή η αποκάλυψη επηρέασε τις διαπραγματεύσεις της Ρωσίας με την Αγγλία και τη Γαλλία».
Ωστόσο η Σοβιετική Ενωση επέβαλε τη δική της άποψη. Ηταν μέρος του ιδεολογικού αποικισμού. Απαγορεύτηκε οποιαδήποτε δημόσια συζήτηση γύρω από το θέμα, το γεγονός παρέμεινε κρυφό ή πέρασε διαστρεβλωμένο στον πολωνικό λαό. «Τη δεκαετία του 1980 αρχίσαμε να μαθαίνουμε τα πραγματικά γεγονότα. Οι εργάτες του συνδικάτου Αλληλεγγύη εξέδιδαν σε μικρά βιβλία αντίγραφα από τις ιστορικές έρευνες των πολωνών μεταναστών στη Δύση».
Επρεπε να έρθει ο Γκορμπατσόφ στην ηγεσία και να αναλάβει, το 1990, ευθύνη για το γεγονός. Και ύστερα ο Γέλτσιν, το 1991, παρέδωσε στη δημοσιότητα τα έγγραφα που έδιναν διαταγή για τη μαζική εκτέλεση. «Ηταν μια ανακούφιση. Από την άλλη, οι Πολωνοί θα ήταν πραγματικά ικανοποιημένοι αν οι Ρώσοι ζητούσαν επίσημα συγγνώμη. Αλλά αυτό δεν πρόκειται ποτέ να συμβεί. Ας μην έχουμε ψευδαισθήσεις».
Οι αντιδράσεις
Ρώσοι και πολωνοί αξιωματούχοι καθώς και εκατοντάδες συγγενείς των θυμάτων συγκεντρώθηκαν για το μνημόσυνο που έγινε τον Ιούλιο του 2008 στους μαζικούς τάφους του Κατίν
Στην Πολωνία υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η ταινία για το «Κατίν» έφτασε πολύ αργά. «Δεν αφορά τους νέους. Εκείνοι βλέπουν το έργο ως ντοκυμαντέρ, με απόσταση. Μόνο οι παλαιότερες γενιές, που έχουν αναμνήσεις από τη συγκάλυψη και είναι συναισθηματικά φορτισμένοι, μπορούν να ταυτιστούν με το περιεχόμενό του. Ο Βάιντα έκανε μια ταινία στη μνήμη του πατέρα του: έτσι το βλέπει η νέα γενιά».
Στην ταινία του ο Βάιντα απεικονίζει την αυτοθυσία των Πολωνών και την αγριότητα των εκτελεστών ακολουθώντας πιστά τις αποτρόπαιες πράξεις τους. «Αναπαράγει νομίζω ορισμένα στερεότυπα: οι Πολωνοί είναι οι καλοί,οι Ρώσοι κακοί - παρ' ότι ορισμένοι εμφανίζονται να βοηθούν τους κατακτημένους -, η πανάγαθη καθολική ηθική που διαπνέει και εμψυχώνει το έθνος, οι μητέρες και οι αδελφές με την εγκαρτέρησή τους... Αυτά ενοχλούν τους νέους. Ολοι ξέρουν ότι οι διμερείς σχέσεις ήταν πιο αμφίσημες».
Η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε στην Εθνική Λυρική Σκηνή της Βαρσοβίας στις 17 Σεπτεμβρίου 2007 μεσούσης της προεκλογικής περιόδου της χώρας. Μέχρι σήμερα την έχουν παρακολουθήσει 3 εκατομμύρια θεατές από τα 39 εκατομμύρια του συνολικού πληθυσμού της Πολωνίας. Οι αδελφοί Κατσίνσκι, που τότε κατείχαν τα αξιώματα του προέδρου και του πρωθυπουργού της χώρας, αποπειράθηκαν να εκμεταλλευτούν τη μεγάλη απήχηση του έργου.
«Προωθούσαν μια γραμμή εθνικοπατριωτική με το σύνθημά τους "Ηθική Επανάσταση" και θεώρησαν την ταινία υπέρμαχο της πολιτικής τους ατζέντας. Διότι το "Katyn" διαπνέεται από συναισθήματα πατριωτισμού και καθολικής πίστης. Η κυβέρνηση που τελικά εκλέχτηκε είναι πιο μετριοπαθής και δεν θέλει να δημιουργήσει εντάσεις με τους γείτονές της».
Να όμως που η ρωσική απάντηση στην ταινία έδειξε ότι το ζήτημα παραμένει εκκρεμές. Η εφημερίδα «Rossiiskaya Gazeta» σημείωσε ότι η αλήθεια δεν είναι προφανής και ότι ο Βάιντα «απομακρύνεται ακόμη περισσότερο από αυτήν». Η Εύα Ντομάνσκα απαντά χωρίς ανησυχία: «Αυτές είναι οι απόψεις των εφημερίδων. Δεν έχει υπάρξει επίσημη αντίδραση από πλευράς της ρωσικής κυβέρνησης».
Θεωρεί πιο ενδεικτικό το γεγονός ότι το «Katyn» διεκδικεί το Οσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας: «Το θέμα αγγίζει τη Ρωσία και αυτή είναι μια διάσταση που πάντοτε γαργαλάει το ενδιαφέρον των Αμερικανών» καταλήγει.
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15289&m=C01&aa=1
Y.Γ Σορυ για το μεγεθος των φωτογραφιων , ειναι απο το κοπυ....
Ο 82χρονος σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα εξηγεί γιατί στην τελευταία του ταινία ασχολείται με τη μαζική δολοφονία των πολωνών αξιωματικών από τους Σοβιετικούς στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μας ξαναθυμίζει τα τραγικά γεγονότα
Ο σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα, ο πατέρας του οποίου ήταν ένα από τα θύματα στο Κατίν
«Επί δεκαετίες ολόκληρες οι συμπατριώτες μου ήταν αναγκασμένοι να ζουν μέσα στο ψέμα» λέει σήμερα ο Αντρέι Βάιντα, του οποίου ο πατέρας ήταν ένα από τα θύματα στο Κατίν (ο Βάιντα ήταν τότε 12 ετών). Ο πολωνός σκηνοθέτης προσπαθούσε επί σειρά ετών να γυρίσει μια ταινία πάνω στο τραγικό γεγονός του 1940, αλλά οι συνθήκες δεν του το επέτρεπαν. Πέρυσι, στις 17 Σεπτεμβρίου, ακριβώς στην επέτειο των 66 χρόνων από την εισβολή των Ρώσων στην Πολωνία, το «Katyn» έκανε πρεμιέρα στη Βαρσοβία και έγινε το μεγάλο ζήτημα της χώρας. Επίσης, αν και δεν έχει παρουσιαστεί σε πολλές χώρες εκτός Πολωνίας, το «Katyn» είναι υποψήφιο για το ξενόγλωσσο Οσκαρ.
Στο φεστιβάλ του Βερολίνου «Το Βήμα» είχε μια 45λεπτη συνάντηση με τον σκηνοθέτη που συνήθιζε να εξοργίζει τις κομμουνιστικές αρχές της Πολωνίας με ταινίες όπως ο «Ανθρωπος από σίδερο» και ο «Ανθρωπος από μάρμαρο». Ακμαίος και παρά τα 82 του χρόνια εξαιρετικά δραστήριος, ο Βάιντα είναι ένας ήπιος άνθρωπος που ακούει προσεκτικά τις ερωτήσεις και με ισάξια προσοχή επιλέγει τις λέξεις των απαντήσεών του.
- Για ποιον λόγο μια ταινία για τη σφαγή του Κατίν σήμερα; Και ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία στην αντιμετώπιση της ιστορικής αλήθειας;
«Ηθελα με μια ταινία να πω το οριστικό "αντίο" στο ζήτημα του Κατίν. Πείτε τη μια ελεγεία για ένα θέμα το οποίο κάποιος είχε επιτέλους την ελευθερία να αγγίξει. Η δυσκολία δεν είχε να κάνει με τον διάλογο της ιστορικής αλήθειας, γιατί η αλήθεια έχει αποκατασταθεί εδώ και πολλά χρόνια. Δυσκολία είχα στην ανεύρεση του άξονα της ιστορίας της ταινίας. Θα ήταν ένας άνθρωπος; Θα ήταν πολλοί; Μια οικογένεια; Περισσότερες; Θα ήταν στρατιώτες; Μελετώντας ημερολόγια στρατιωτικών και γυναικών οι οποίες περίμεναν πατεράδες, συζύγους ή αδελφούς να επιστρέψουν μετά τη σύλληψή τους - κάτι που δεν θα γινόταν ποτέ -, αντιλήφθηκα ότι η διαδικασία της επιλογής θα ήταν μεγάλο εμπόδιο».
- Τι ερωτήματα επιθυμείτε να θέσει σήμερα μια ταινία όπως το «Katyn»;
«Δεν μπορώ να μιλήσω για το παγκόσμιο κοινό εφόσον όταν αποφάσισα να γυρίσω την ταινία είχα στο μυαλό μου αποκλειστικά το κοινό της Πολωνίας (σ.σ.: το "Katyn" δεν έχει βρει μεγάλη διανομή εκτός Πολωνίας). Στόχος μου ήταν να κερδίσω τη συμμετοχή όλου του κοινού της πατρίδας μου - ακόμη και των ανθρώπων που πιθανόν να μην είχαν ακούσει ποτέ για την τραγωδία του Κατίν. Ωστόσο ανησυχούσα. Αν φορτώσεις μια ταινία με πλήθος ιστορικών πληροφοριών ελλοχεύει ο κίνδυνος να τη μετατρέψεις σε μάθημα Ιστορίας. Δεν ήθελα κάτι τέτοιο. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη πληροφοριών μπορεί να αποδυναμώσει μια ταινία με τόσο δυνατό θέμα. Νομίζω πάντως ότι το βασικό ερώτημα που ήθελα να θέσω δεν αφορούσε το "τι έγινε" με ένα μεγαλόστομο κατηγορώ κατά της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά το "πώς η πολωνική κοινωνία αντέδρασε μετά την τραγωδία". Το έγκλημα του Κατίν ακολουθήθηκε από το ψέμα του Κατίν. Και αυτό το ψέμα πέρασε στα σχολεία, στην καθημερινότητα, στον τρόπο ζωής μας».
- Πόση σημασία έχει η ιστορική μνήμη; Πόσο απαραίτητο είναι να εξηγούμε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή έστω και αν ο χρόνος έχει πλέον περάσει;
«Εξαιρετικά σημαντικό. Τα θέματα τα οποία δεν συζητιούνται ανοιχτά, που διατηρούνται στη σκιά, που κρατιούνται μυστικά και θεωρούνται ταμπού είναι τα πιο επικίνδυνα. Οταν μιλάς γι' αυτά όμως λυτρώνεσαι. Πιστεύω, για παράδειγμα, ότι για την εξομάλυνση των σχέσεων της χώρας μου με τη Ρωσία ταινίες όπως το "Katyn" είναι απαραίτητο να γυρίζονται και να προβάλλονται όχι μόνο στην Πολωνία αλλά και στη Ρωσία. Το ίδιο ισχύει και για τη σχέση της Πολωνίας με τη Γερμανία, που έγινε καλύτερη μετά την προβολή της ταινίας. Είναι σημαντικό το παρελθόν να επανέρχεται στο παρόν και να προκαλεί διάλογο».
- Υπάρχει σήμερα ιστορική μνήμη στην Πολωνία από τους νεότερους ανθρώπους;
«Δυστυχώς, όχι ιδιαίτερη. Με το πέρασμα του χρόνου η ιστορική μνήμη γίνεται όλο και λιγότερο ορατή. Τα θέματα που απασχολούν τις νεότερες γενιές είναι εντελώς διαφορετικά. Την ίδια ώρα όμως πιστεύω ότι η γνώση για την Ιστορία της πατρίδας σου είναι απαραίτητη και κρίσιμη. Οπως επίσης πιστεύω ότι η δίψα για γνώση βρίσκεται κρυμμένη μέσα σε όλους μας, έστω και αν δεν την αφήνουμε να εκφραστεί. Γι' αυτό ήθελα να δείξω στον νεότερο κόσμο πώς ήταν τότε η κατάσταση, τι συναισθήματα είχε προκαλέσει το συγκεκριμένο γεγονός και γιατί δεν πρέπει ποτέ να το ξεχάσουμε. Για μένα ο κινηματογράφος είναι ένας τρόπος φυγής προς τα εμπρός, όχι προς τα πίσω. Μπροστά βρίσκονται οι νέοι άνθρωποι. Αυτή η φυγή έχει φανεί και στις πολιτικές ταινίες μου, οι οποίες έχουν πάντοτε το στοιχείο της έκπληξης».
- Υπήρξαν αντιδράσεις από τη Ρωσία όταν ανακοινώθηκε ότι θα γυρίσετε την ταινία;
«Στη Ρωσία το θέμα του Κατίν δεν είναι ταμπού για όλους. Εχουμε πολλούς φίλους εκεί, διανοουμένους και καλλιτέχνες, οι οποίοι κατανοούν το πρόβλημά μας και συμφωνούν με την επιθυμία μας να το παρουσιάσουμε. Συμφωνούν επίσης στο ότι αυτό που έγινε στο Κατίν είναι ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ευρωπαϊκή Ιστορία του 20ού αιώνα. Ασφαλώς υπάρχει και η σκληροπυρηνική πλευρά, που θαύμαζε και ακόμη θαυμάζει τον Στάλιν για τη δύναμή του και νιώθει συναισθηματικά απέναντί του».
- Για ποιον λόγο εκτελέστηκαν οι πολωνοί αξιωματικοί στο δάσος του Κατίν;
«Οι αξιωματικοί αυτοί ήταν οι καλύτεροι στρατιώτες της πατρίδας μου. Αληθινοί πατριώτες. Είχαν την καλύτερη εκπαίδευση και την καλύτερη μόρφωση. Στην πολιτική ζωή τους πολλοί ήταν γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές Πανεπιστημίου και επιχειρηματίες. Ηταν η ελίτ της διανόησης που μπορούσε να εμποδίσει τα σχέδια της Σοβιετικής Ενωσης να απορροφήσει τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ανάμεσα στα θύματα αυτής της τραγωδίας ήταν και ο πατέρας μου».
- Χρησιμοποιήσατε κομμάτια της δικής σας οικογένειας στην ταινία;
«Ναι, αν και όχι με κραυγαλέο τρόπο. Υπάρχουν ψήγματα των προσωπικών εμπειριών μου, τα οποία δεν παρουσίασα σε μια συγκεκριμένη οικογένεια αλλά σε διάφορους ήρωες που δεν είχαν απαραιτήτως σχέση ανάμεσά τους. Για παράδειγμα, η μεγάλη γυναίκα που αναμένει επί χρόνια την επιστροφή του συζύγου της είναι εμπνευσμένη από τη δική μου μητέρα που επί δεκαετίες πίστευε επί ματαίω ότι κάποτε ο πατέρας μου θα επιστρέψει. Εμπνεύστηκα επίσης από τις ιστορίες των ίδιων των αξιωματικών, τις οποίες διάβασα στα προσωπικά ημερολόγιά τους, που κάποια στιγμή βρέθηκαν».
- Πόσο εφικτό είναι για έναν σκηνοθέτη να παίρνει αποστάσεις από ένα θέμα όπως του Κατίν από τη στιγμή που έχει προσωπικά εμπλακεί μαζί του;
«Είναι εφικτό και είναι απαραίτητο. Ελπίζω να τα κατάφερα, γιατί οι αναμνήσεις μου είναι πολύ έντονες και η συναισθηματική εμπλοκή μου αναπόφευκτη. Ωστόσο ο χρόνος είναι καλός σύμμαχος σε περιπτώσεις όπως αυτή. Εχουν περάσει πολλά χρόνια από την εκτέλεση των στρατιωτών στο Κατίν ως τις μέρες μας. Ο χρόνος θεραπεύει τον πόνο».
- Πώς αντιμετωπίσατε το γεγονός ότι στη χώρα σας η ταινία υπήρξε προϊόν εκμετάλλευσης πολιτικών σκοπιμοτήτων, αφού βγήκε στις αίθουσες κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας για τις κοινοβουλευτικές εκλογές;
«Εξοργίστηκα και χάρηκα πολύ που τελικά δεν κατάφεραν να την εκμεταλλευθούν. Μάλιστα διαμαρτυρήθηκα δημοσίως και μαζί μου πολλές από τις οικογένειες των θυμάτων του Κατίν. Από την αρχή ήμουν απολύτως πεπεισμένος ότι η αυτή η ταινία δεν θα γυριζόταν για να σπείρει πολιτική διχόνοια, ούτε καν πολιτικό διάλογο. Είναι μια ταινία γυρισμένη για να τιμήσει τα θύματα ενός συγκεκριμένου, τραγικού περιστατικού».
- Θα αποκαλούσατε το «Katyn» πατριωτική ταινία;
«Εν μέρει ναι, διότι αυτή η μαζική δολοφονία διαμόρφωσε την εθνική μας ταυτότητα. Επίσης αυτό που πόνεσε πολλούς συμπατριώτες μου ήταν η αδιαφορία που εισέπραξαν από ξένα κράτη, όπως η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες».
- Μιλώντας για την ταινία στην αρχή της συζήτησης αναφερθήκατε στην ελευθερία που είχατε να τη γυρίσετε. Πόσο γλυκιά είναι η αίσθηση της ελευθερίας;
«Η ελευθερία δημιουργεί άλλου τύπου δυσκολίες - τις δυσκολίες των επιλογών. Το δικαίωμα όμως της επιλογής είναι μέγα αγαθό. Χωρίς αυτό ο κόσμος βρίσκεται εκτός ελέγχου γιατί οι αποφάσεις του κρίνονται από τις επιθυμίες άλλων».
Στην πατρίδα του Αντρέι Βάιντα υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η ταινία έφτασε πολύ αργά. «Δεν αφορά τους νέους. Εκείνοι βλέπουν το έργο ως ντοκυμαντέρ, με απόσταση» υποστηρίζει η πολωνή ιστορικός Εύα Ντομάνσκα, που μίλησε στο «Βήμα» για αλήθειες και στερεότυπα
Γερμανοί στρατιώτες ανακαλύπτουν τις σορούς των νεκρών αξιωματικών στο δάσος του Κατίν την άνοιξη του 1943
Το 1940 στις δασώδεις εκτάσεις γύρω από το Κατίν εκτελέστηκαν εν ψυχρώ παραπάνω από 20.000 πολωνοί αξιωματικοί από τον Κόκκινο Στρατό ύστερα από εντολή του Στάλιν. Αλλά δεν είναι το αίμα που καθιστά το γεγονός αυτό ξεχωριστό ανάμεσα σε τόσα άλλα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το Κατίν συμπυκνώνει το πνεύμα και τους πολιτικούς χειρισμούς της Σοβιετικής Ενωσης κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: για ορισμένους είναι ένας κρίκος σε μια αλυσίδα από συγκαλύψεις, ψέματα και διαστρεβλώσεις.
«Η παραδοχή της αλήθειας είναι πολύ δύσκολο πράγμα και η ταινία θα προκαλέσει αντιδράσεις» σημείωσε στη συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» η πολωνή Εύα Ντομάνσκα, καθηγήτρια Ιστορίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στα Πανεπιστήμια Adam Mickiewicz στην Πολωνία και Stanford στις ΗΠΑ. Ας σημειωθεί ότι συνομίλησε με τον 81χρονο σκηνοθέτη κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων και έχει δει το έργο.
Τα γεγονότα
«Οταν το 1939 η Ρωσία εισέβαλε στην Πολωνία, οι αξιωματικοί του πολωνικού στρατού οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παρέμειναν εκεί για μερικούς μήνες. Στις αρχές του 1940 άρχισαν να τους οδηγούν ανά ομάδες στο δάσος του Κατίν όπου δολοφονήθηκαν ένας ένας εν ψυχρώ πυροβολούμενοι στο πίσω μέρος του κρανίου τους. Τους έθαψαν σε μαζικούς τάφους».
Η εκτέλεση των αξιωματικών, πολλοί από τους οποίους ήταν γιατροί, δικηγόροι και καθηγητές, εντασσόταν στα σχέδια του ρωσικού ολοκληρωτισμού. «Οταν εξαφανίζεις τους αξιωματικούς, εξοντώνεις ουσιαστικά όλο τον στρατό. Ανάλογα εξάλλου έπραξαν και οι Γερμανοί σκοτώνοντας όλους τους καθηγητές του καλύτερου πανεπιστημίου, της Βαρσοβίας: η εξόντωση των διανοουμένων σήμαινε ότι το κράτος θα ορφάνευε από ιδεολογικούς καθοδηγητές».
Οι μαζικοί τάφοι βρέθηκαν τυχαία το 1943 από τους Γερμανούς. Ιατροδικαστικές έρευνες απέδωσαν τη σφαγή στους Ρώσους. «Οι Ρώσοι ωστόσο δεν παραδέχτηκαν ότι εκείνοι έδωσαν εντολή για το εκτελεστικό απόσπασμα και πραγματοποίησαν δεύτερη ιατροδικαστική έρευνα η οποία υποτίθεται ότι απέδωσε το φταίξιμο στους Γερμανούς. Ωστόσο, τα πτώματα εξετάστηκαν ακόμη μια φορά από επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού που επιβεβαίωσε τη γερμανική εκδοχή: οι αξιωματικοί είχαν σκοτωθεί από ρωσικές σφαίρες. Αυτή η αποκάλυψη επηρέασε τις διαπραγματεύσεις της Ρωσίας με την Αγγλία και τη Γαλλία».
Ωστόσο η Σοβιετική Ενωση επέβαλε τη δική της άποψη. Ηταν μέρος του ιδεολογικού αποικισμού. Απαγορεύτηκε οποιαδήποτε δημόσια συζήτηση γύρω από το θέμα, το γεγονός παρέμεινε κρυφό ή πέρασε διαστρεβλωμένο στον πολωνικό λαό. «Τη δεκαετία του 1980 αρχίσαμε να μαθαίνουμε τα πραγματικά γεγονότα. Οι εργάτες του συνδικάτου Αλληλεγγύη εξέδιδαν σε μικρά βιβλία αντίγραφα από τις ιστορικές έρευνες των πολωνών μεταναστών στη Δύση».
Επρεπε να έρθει ο Γκορμπατσόφ στην ηγεσία και να αναλάβει, το 1990, ευθύνη για το γεγονός. Και ύστερα ο Γέλτσιν, το 1991, παρέδωσε στη δημοσιότητα τα έγγραφα που έδιναν διαταγή για τη μαζική εκτέλεση. «Ηταν μια ανακούφιση. Από την άλλη, οι Πολωνοί θα ήταν πραγματικά ικανοποιημένοι αν οι Ρώσοι ζητούσαν επίσημα συγγνώμη. Αλλά αυτό δεν πρόκειται ποτέ να συμβεί. Ας μην έχουμε ψευδαισθήσεις».
Οι αντιδράσεις
Ρώσοι και πολωνοί αξιωματούχοι καθώς και εκατοντάδες συγγενείς των θυμάτων συγκεντρώθηκαν για το μνημόσυνο που έγινε τον Ιούλιο του 2008 στους μαζικούς τάφους του Κατίν
Στην Πολωνία υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η ταινία για το «Κατίν» έφτασε πολύ αργά. «Δεν αφορά τους νέους. Εκείνοι βλέπουν το έργο ως ντοκυμαντέρ, με απόσταση. Μόνο οι παλαιότερες γενιές, που έχουν αναμνήσεις από τη συγκάλυψη και είναι συναισθηματικά φορτισμένοι, μπορούν να ταυτιστούν με το περιεχόμενό του. Ο Βάιντα έκανε μια ταινία στη μνήμη του πατέρα του: έτσι το βλέπει η νέα γενιά».
Στην ταινία του ο Βάιντα απεικονίζει την αυτοθυσία των Πολωνών και την αγριότητα των εκτελεστών ακολουθώντας πιστά τις αποτρόπαιες πράξεις τους. «Αναπαράγει νομίζω ορισμένα στερεότυπα: οι Πολωνοί είναι οι καλοί,οι Ρώσοι κακοί - παρ' ότι ορισμένοι εμφανίζονται να βοηθούν τους κατακτημένους -, η πανάγαθη καθολική ηθική που διαπνέει και εμψυχώνει το έθνος, οι μητέρες και οι αδελφές με την εγκαρτέρησή τους... Αυτά ενοχλούν τους νέους. Ολοι ξέρουν ότι οι διμερείς σχέσεις ήταν πιο αμφίσημες».
Η πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε στην Εθνική Λυρική Σκηνή της Βαρσοβίας στις 17 Σεπτεμβρίου 2007 μεσούσης της προεκλογικής περιόδου της χώρας. Μέχρι σήμερα την έχουν παρακολουθήσει 3 εκατομμύρια θεατές από τα 39 εκατομμύρια του συνολικού πληθυσμού της Πολωνίας. Οι αδελφοί Κατσίνσκι, που τότε κατείχαν τα αξιώματα του προέδρου και του πρωθυπουργού της χώρας, αποπειράθηκαν να εκμεταλλευτούν τη μεγάλη απήχηση του έργου.
«Προωθούσαν μια γραμμή εθνικοπατριωτική με το σύνθημά τους "Ηθική Επανάσταση" και θεώρησαν την ταινία υπέρμαχο της πολιτικής τους ατζέντας. Διότι το "Katyn" διαπνέεται από συναισθήματα πατριωτισμού και καθολικής πίστης. Η κυβέρνηση που τελικά εκλέχτηκε είναι πιο μετριοπαθής και δεν θέλει να δημιουργήσει εντάσεις με τους γείτονές της».
Να όμως που η ρωσική απάντηση στην ταινία έδειξε ότι το ζήτημα παραμένει εκκρεμές. Η εφημερίδα «Rossiiskaya Gazeta» σημείωσε ότι η αλήθεια δεν είναι προφανής και ότι ο Βάιντα «απομακρύνεται ακόμη περισσότερο από αυτήν». Η Εύα Ντομάνσκα απαντά χωρίς ανησυχία: «Αυτές είναι οι απόψεις των εφημερίδων. Δεν έχει υπάρξει επίσημη αντίδραση από πλευράς της ρωσικής κυβέρνησης».
Θεωρεί πιο ενδεικτικό το γεγονός ότι το «Katyn» διεκδικεί το Οσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας: «Το θέμα αγγίζει τη Ρωσία και αυτή είναι μια διάσταση που πάντοτε γαργαλάει το ενδιαφέρον των Αμερικανών» καταλήγει.
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=15289&m=C01&aa=1
Y.Γ Σορυ για το μεγεθος των φωτογραφιων , ειναι απο το κοπυ....
